Журналист: Сұлтанхан мырза, парламенттік сайлауға үміткер ретінде қатысуға ықылас білдірген екенсіз, әбден құптарлық шешім! Сіз сияқты ұлтжанды, білікті ғалым, табанды азаматтың мәжілісте депутат болғаны, басқасын былай қойғанда, «Жаңа Қазақстан» идеясына үндес келеріне дау жоқ. Дегенмен, бұрындары қоғамдық-саяси өмірден гөрі, Алаш жолын зерттеуді мұрат еткен ғалым жігіттің сайлауға түсуіне түрткі болған жағдаяттың мән-жайы не болды?
Сұлтанхан Аққұлұлы: Мен жақында Facebook әлеуметтік желісінде өзімнің парламенттік сайлауға бір мандатты округтан үміткер ретінде түсетін ниетімді білдіргенімде, пікір жазғандардың бірі: «Алаш тақырыбын зерттеуді тастап кетесіз бе?» деп алаңдаушылық білдірді. Шынын айтқанда, биыл осы наурыз айында менің Алаш тақырыбын зерттей бастағаныма 32 жыл толады екен. Әрине, 32 жылдың ішінде бір қызметте жүрдім деп айтпаймын, өйткені арасында журналистикада бас-аяғы 15 жылдай істегенім бар.
1997–2000 жылдары «Азаттық» радиосында Астанадағы бюросының директоры, тілшісі болдым. Одан кейін 10 айдай уақыт Астана қаласы әкімінің Баспасөз қызметін басқардым, «Қазақстан-Заман» газетінің Астанадағы меншікті тілшісі болдым. Кейіннен өзіңіз жақсы білетіндей, «Азаттық» радиосының Прагадағы (Чехия) орталық кеңсесінде біраз жыл қызмет атқардым. Бірақ басқа қандай жұмыс атқарсам да, мен Алаш тақырыбын ешқашан тастаған емеспін.
Журналист: Есімде, жаңылмасам, 2010 жылы Әлихан Бөкейханұлының тұңғыш толық шығармалар жинағының үш томын Прагада жүріп құрастырып, жарыққа шығарған едіңіз…
Сұлтанхан Аққұлұлы:Иә, ол жинақтың тұсаукесерін кейін Алматы қаласында өткізген едім. 2012 жылы қалған жеті томының тұсаукесерін өткіздім. Одан кейін Алаш тақырыбына қайта оралып, қазір «Алаш» ғылыми-зерттеу институтының директоры міндетін атқарып келе жатқаныма биыл тура 10 жыл болады екен.
Сонымен, алда-жалда депутаттыққа барсам да, мен Алаш тақырыбын тастап кетпеймін. Біріншіден, Алаш тақырыбы толық, терең, жан-жақты зерттелді деп айтуға әлі ерте. Өйткені осыған дейін Алашты тұңғыш зерттеген ғалымдардың ішінде, әсіресе кеңес дәуірінен бері жаман мұра болып қалған тарихшыларымыз бар, олар өзіміздің төл тарихымызды әлі де кеңестік, тар және жалған көзқараспен зерттеп, «Алаш республикасы болған жоқ, Алаш өкіметі ғана болды» деп, көз көріп, құлақ естімеген бір дақпырт тұжырым жасап жүр. Сол себепті бұл тақырыпты әлі де зерттеушілердің арасында заңгерлер, саясаттанушылар, тағы басқа да гуманитарлық ғылымның ғалымдарын жұмылдырып, терең және жан-жақты зерттеу қажет болып отыр, әрі сол жұмыс атқарылып та жатыр.
Мен депутат болып сайланған күнде де бұл тақырып, әрине, ескерусіз қалмайды. Биыл, Алла жазса, осыдан 5 жыл бұрын 15 том болып басылып шыққан Әлихан Бөкейханның шығармаларын тағы да 1 томмен толықтырып, екіге бөліп, шамамен 30–33 томдық толық шығармалар жинағын баспаға дайындап жатқан жайымыз бар. Алаш тақырыбы менің жүрегімде, тағы бір монография жазып шығам деген жоспарым бар.
Депутаттыққа түсіп отыруымның мән-жайы да осы тақырыпқа саяды – біз Алаштың мұрасына негізделген ұлттық мемлекет құруымыз керек. Түптеп келгенде, егер депутат бола қалсам, мандаттың мүмкіндігін де осы мақсатқа жұмылдыру ойымда бар.
Журналист: Егер сіз түсіп жатқан бір мандатты округтардан парламентке кемінде 10–15 тәуелсіз депутат келіп, олар мәжілісте «Халықтық фракция» құратын болса, билік басындағы саясатқа «жан бітеді», оның қызмет-қарымына жаңа қан жүгіреді деген пікірге қосылар ма едіңіз?
Сұлтанхан Аққұлұлы:Егер бір мандатты округтардан кем дегенде 10–15 тәуелсіз депутат сайланып жатса, онда шынында да мәжілісте бас біріктіріп, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, жұмыс жүргізуге жағдай туар еді. Онда олар өзара «Халық фракциясын» құрып, халықтың айтылмай келген, биліктің оған құлақ аспай келген талай мәселелері парламент мінберінің күн тәртібіне шығары даусыз.
Ал керісінше, билік басындағы немесе билікке жақын, биліктің қолынан жем жеп үйренген тұлғалар депутаттыққа өтетін болса, парламентке жан бітуі екіталай. Ондай парламент атқарушы биліктің не айтқанын түгел орындап, президент әкімшілігінің нотариалдық заң бөлімі болып қала береді.
Бүгінгі бір мандатты округтар арқылы депутат сайлау мүмкіндігі қоғамға біраз серпіліс берген сияқты. Халықтың сайлауға деген, бұған дейін «өліп қалған» қызығушылығы қайтадан оянды. Енді 10–15, тіпті 20 тәуелсіз депутат өтіп жатса, бұл парламентіміз нағыз шынайы парламент деген атқа ие болады деген үмітім бар.
Журналист: Сайлаудан кейін құрылатын жаңа парламенттің тарихи миссиясын сіз алдын ала қалай бағамдап берер едіңіз?
Сұлтанхан Аққұлұлы: Егер өзім депутат болып жатқан болсам, әрине, өзіммен үзеңгілес жігіттермен бірге Қазақстанның шынайы парламенттік республика болуына бар күшімді салар едім. Біріншіден, парламенттік жүйе болмай, біздің атқарушы үкімет қана емес, «Самұрық-Қазына» әлеумет қоры да парламенттің алдында есепті болмай және оған қоса сөз бостандығына толық кепілдік бермей, біз жемқорлықты ешқашан жеңе алмаймыз. Және еліміздегі ақпарат құралдары туралы заңды қайта қарау керек. Ол заңда біз айтарлықтай либеризация (ырықтандыру) жасауымыз керек.
Оған қоса, бүкіл «мемлекеттік» деген атауы бар ақпарат құралдарының басым көпшілігін, «Қазақстан» ұлттық телеарнасынан басқа барлық БАҚ-ты, оның ішінде баспа құралдарын, мәселен, «Егемен Қазақстан», «Казправда» газеттерін, әрбір облыс және Алматы, Шымкент, Астана сияқты республикалық қалаларындағы әкімдердің «Астана ақшамы», «Алматы ақшамы» секілді газеттерінің барлығын жекешелендіріп, еркін нарық кеңістігіне жіберу керек.
Ал оның орнына, мәселен, «Хабар» телеарнасы сияқты негізде қоғамдық теледидар ашатын уақыт келді. Менің парламентте көтеретін негізгі идеяларым осы болмақ.
Қазақстан жаңа парламенттік жүйеге өтпейінше, қазіргі президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың «қуатты президент, ықпалды парламент және есеп беретін үкімет» деген бастамасы жәй құр бос сөз болып қалады.
Есеп бергенде, кімнің алдында есеп береді? Президенттің бе? Парламенттің бе? Парламенттің алдында есеп беретіндей мүмкіндік біздің Конституцияда қаралмаған. Жарайды, президент бүкілхалықтық сайлауда 7 жылға сайлансын, бірақ үкіметті жасақтау мүмкіндігі парламенттік сайлауда жетістікке жеткен жеке партияның немесе партиялар коалициясының (одағы) құзіретінде болуы тиіс. Әрі сол үкімет жұмысына кірісерден бұрын, парламенттің алдында өзінің іс-қимыл бағдарламасын бекітуі керек. Әрбір министр өзінің алдағы жұмысын атқарарда, қандай тақырыпқа, қандай мәселеге ден қоятынын парламент алдында дәлелдеуі керек.
Міне, сонда ғана біз елімізді жаулап алған жемқорлықтың сағын сындырамыз, түп-тамырымен жоямыз. Әрине, кез келген мемлекетте жемқорлықты 100 пайыз жою – бұл адамзат қоғамында мүмкін емес. Сол мерездің басым бөлігін парламенттік жүйеге өту және сөз бостандығына кепілдік беру арқылы жою мақсатына жетеміз.
Журналист:Айтпақшы, бұл жаңа депутаттар корпусы толықтай тоқаевтық парламент болады деген сарапшылар пікіріне қатысты не айтар едіңіз?
Негізі, өткен желтоқсан айында Тоқаев мырза кезектен тыс сайлауда 7 жылдық құзірет мерзіміне өтіп алды. Енді мемлекет басшысына парламенттің 100% қолдауы онша қажет емес. Сондықтан Тоқаевқа «өз парламенті» дегеннің қажеті қанша? Өйткені ол – президент, мемлекет басшысы, ол заң жобасын ұсынуы мүмкін, бірақ қабылдамайды. Парламентке тапсырма берсе, парламент онсыз да президент ұсынған заңды талдап, пысықтап, қабылдауға міндетті.
Негізінен, Қазақстан парламенттік мемлекет болуға тиіс. Мысалы, 1995 жылы қабылданған қазіргі Конституциямызға дейін Қазақстан негізінен парламенттік республика болатын. Өйткені ол кездегі бүкіл халық сайлаған президенттің өзі де парламенттің батасынсыз, келісімінсіз, Жоғарғы Кеңестің мақұлдауынсыз ешқандай шешім қабылдай алмайтын. Оның ішінде, есіңізде болса, ел астанасын Алматы қаласынан Ақмолаға көшіру туралы ұсыныс 1994 жылғы Жоғарғы Кеңестің мақұлдауымен ғана 1997 жылы жүзеге асты.
Сол сияқты президент бүкіл халықтық сайлауда парламенттің батасынсыз тәуелсіз президент болып сайлансын, оған ешбір дау жоқ. Ондай жағдайда президент – ол мемлекет басшысы және Ұлттық Қарулы Күштеріміздің жоғарғы Бас қолбасшысы болсын, мүмкін, оған Ұлттық қауіпсіздік комитетін де тікелей бағындыруға болар. Басқаша жағдайда үкіметті парламент немесе сайлауда жеңіске жеткен жеке партия немесе партиялардың одағы жасақтайтын болса, ол парламент президенттің алдында емес, нақ парламенттің алдында есеп беретін болса, шынайы мемлекетке айналамыз.
Біз сияқты унитарлық мемлекетке бір ғана палаталы Ұлттық парламент керек, ұлттық мәжіліс керек. Ол парламентке Тоқаевтың қолдауы тіпті керек емес. Қажет болса, парламент депутаттарының 51 пайызы президентті қолдап отырса, оған сол да жетіп артылады. Сондықтан алдағы парламент сайлауында жаппай қолдауға ие болу үшін, президенттің, әкімдердің араласуына еш негіз жоқ. Ал бүгінде парламентте қай партия қанша орын алатыны сайлау барысында халықтың даусымен емес, Ақорданың тыныш, жылы кабинетінде шешіледі. Бұл қазіргі өміріміздің ащы да болса ақиқаты.
Журналист: Жалпы, Сұлтеке, сіз президент Тоқаевтың саясатына қатысты қандай позицияда тұрасыз – оңшыл, солшыл немесе қақ ортада? Оның қандай бастамасы көңіліңізге қонады, қайсысы халықтық қисынға қайшы деп ойлайсыз?
Сұлтанхан Аққұлұлы:Қазіргі президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың саясатына қатысты ұстанымым бойынша тоқетер тұжырым жасауға асыққым келмейді. Өйткені Тоқаев өткен үш жылдың ішінде көңіл көншітер тамаша бастамалары мен идеяларын айтты, бірақ олардың іске асып жатқаны некен-саяқ. Сондықтан Тоқаевтың саясатына әзірше баға беруден кішкене кідіріп тұрмын, асыққым келмейді.
Әзірге Тоқаевтың аузынан көбінесе уәделер мен декларациялар ғана естіп отырмын, бірақ олардың нақты іске асқанын көре алмадым, сондықтан қазір оның саясатына көңілім көншімейді, ол – рас.
Журналист:Ал Тоқаев мырзаның билік құрған кезінде болғандықтан, Қаңтар қырғыны оның саяси және адами тарихында таңба болып қалады деген пікірге қандай алып-қосарыңыз бар?
Сұлтанхан Аққұлұлы: Қаңтар оқиғасы – бұл қазақтың жүрегінде қаны сорғалап тұрған ауыр жараның бірі. 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі, «Шаңырақ» оқиғасы, Жаңаөзен қырғыны – бұлар да жүрегімізге түскен бір-бір таңба. Осы қанды қырғынның бәріне бұрынғы президент Назарбаевтың тікелей қатысы бар.
Мәскеуден, Кремльден әскер сұратқан кім? Марқұм Рахат Әлиевтің кітабын оқитын болсаңыз – оны нақты білесіз. Сондықтан, менің ойымша, Қаңтар қырғыны Тоқаевтың тарихында таңба болып қалады. «Қандықол президент» деген жақсы ат емес, ауыр күнә. Бұл тек менің пікірім емес, бүкіл халық пен қоғамның сөзі. Алдағы 7 жылда ол осы «қанды» атын жуып-шая ала ма – оны уақыт көрсетер. Бірақ қалай болғанда да, Тоқаев үшін бұл күнәні жеңілдетудің бірден-бір жолы – елде өзгеріс жасау, халықтың әлеуметтік-тұрмыстық ахуалын мейлінше жақсарту.
Журналист: Дұрыс айтасыз, болашақ қазақстандық қоғамның елесі елді кезіп жүр. Сіз қалай ойлайсыз, біз ең алдымен жатпай-тұрмай Қаңтар қылмыскерлерін анықтап, жазықтыларды жазалауды науқанға айналдыруымыз керек пе, жоқ әлде бұл істі кейінге қалдыра тұрып, бірінші кезекте күнәсін жууы тиіс Тоқаевтың көмегімен «Жаңа Қазақстан» құру қамына кірісуіміз керек пе? Осы екі таңдаудың қайсысы осы тарихи кезеңде әлдеқайда маңыздырақ деп ойлайсыз?
Сұлтанхан Аққұлұлы: «Жаңа Қазақстан» дегенге мен онша көңіл бөлмеймін. Бір кезде, есіңізде болса, біз «Екінші республика» дедік, онымен де келісуге болмайды. Өйткені біз қазір «Жаңа Қазақстан» құратын болсақ, ол екінші емес, бесінші республика болады. «Екінші республика» деушілер тарихтан тіпті бейхабар екенін көрсетіп отыр.
Алғаш 1917 жылдың 12 желтоқсанында екінші жалпы қазақ-қырғыз құрылтайында құрылған Алаш республикасы – бұл бірінші республика. 1920 жылдың 22 тамызында Кеңестік Қазақ Автономиялық Республикасы болып құрылды – бұл екінші.
1936 жылы Одақтас Республика мәртебесіне ие болдық – бұл үшінші республика. 1991 жылы біз тәуелсіздік алдық – ол төртінші республика.
Ал енді жаңа республика, демократиялық, шынайы парламенттік республика құратын болсақ – бұл бесінші республика болады. Ал Қаңтар мен «Жаңа Қазақстан» мәселесінің қайсысы маңыздырақ дегенге келсек, бұлардың кезек-кезек мерзімі жоқ. «Жаңа Қазақстан» құрып, экономика, денсаулық, білім – қай саланы қайта көтерсек те, Қаңтар қылмысы мәселесі қатар атқарылуы тиіс. Бір маңызды істі кейінге қалдырып, екіншісіне кірісетініміз – ол баяғы президентіміз айтқандай: алдымен – экономика, сосын – саясат дегенінің жәй ғана көзбояушылық түрі болады.
30 жылдық тәуелсіздіктің ішінде қаншама қылмыскер билік басында отырды. Ұлттық бюджетімізді, жеріміздің бүкіл байлығын өздері тонағаны аздай, ит пен құсқа жем қылып, талан-таражға салды. Міне, осы қылмыстардың барлығын зерттеп, оның ішінде ұрланған 300 млрд доллар қаражат, қолды болған іштегі, сырттағы дүние-мүлік – бәрі елге қайтарылып, заңдастырылуы тиіс. Және қылмыскерлер заңды түрде жазалануы керек. Ол үшін парламентке мейлінше жаңа тұлғалар, жаңа депутаттар, көбірек еркін сөйлеп, пікірін ашық айтатын жастар сайланғаны жөн.
Журналист: Сұлтанхан мырза, біздің билік пен қоғам Алаш тарихында «арыстар» мен «аттырғандар» тақырыбын екіге ажыратып, неге саяси баға бере алмай жүр деп ойлайсыз? Ол үшін бізге қандай инструментарий керек – халықтық құрылтай, ғылыми-практикалық конференция немесе біртоға тұжырым жасайтын қандай да бір басқа ресми жиын-құрылым қажет пе?
Сұлтанхан Аққұлұлы: Бұл жерде менің ойым ашық. Осыдан 2 жыл бұрын президенттің жарлығымен жаппай қуғын-сүргіндер мен ашаршылық құрбандарын ақтау туралы Мемлекеттік комиссия құрылғанда, мен ол құрылымға түбегейлі қарсы болдым және сол пікірімнен айнымадым. Себебі не?
Себебі – осыған дейін бүкіл Кеңес Одағының немесе социалистік лагерь құрамында болған Шығыс Европа елдерін алайық. Шығыс Германия, Чехословакия, Венгрия, Польша, Румыния, т.б. елдерді алсақ, олар 1989 жылғы Кеңес Одағының ықпалынан шыға салысымен, КСРО-ның ықпалында болған бүкіл құпия құжаттарының бәрін түгелдей ешқандай комиссия құрмай-ақ құпиясыздандырып жіберді. Одан қоғамның бірлігі бұзылған жоқ, бұл елдерде ешқандай төңкеріс болмады. Сол кезде Кеңес Одағына немесе социалистік-коммунистік билікке қызмет еткен, биліктің қолшоқпары болған арнайы қызметкерлердің ешқайсысын қудалап, түрмеге жауып, азаптаған жоқ. Барлығын зейнетке шығарып жіберді де, зейнетақысын төлеп, билікке қоғамның маңдайалды, ілгерішіл азаматтары сайланды. Қазір ол мемлекеттер шетінен гүлденген, дамыған елдердің қатарында, Евроодақтың мүшесіне айналып отыр. Сондықтан 1993 жылы сәуір айында олар жаппай қуғын-сүргін құрбандары мен ашаршылық құрбандарын ақтау туралы заң қабылдаған.
Қазақ билігі «бір құмалақ бір қарын майды шірітеді» деген желеумен жаппай қуғын-сүргін құрбандары мен олардың ұрпақтарын ақтау туралы бүкіл заңда бір ғана бап болды. Ол бап бойынша, жаппай қуғын-сүргін саясатының құжаттарын «тыныштықты бұзбау үшін қозғауға болмайды» деп жазылған.
Міне, сол бір ғана жол заңның бәрін осы күнге дейін теріске шығарып келді. Сол заңды аттап өту үшін, Мемлекеттік комиссия құруға тура келді. Негізінде ол заң – 1993 жылы кешегі коммунистік дәуірден қалған өңкей коммунист шалдар қабылдаған заң, осы күнге дейін қайта қаралған жоқ. Сол себепті мемлекеттік комиссия құруға тура келіп отыр. Шамасы, «атылғандар» мен «атқандардың» ара-жігі сол кезде ашылатын шығар…
Журналист: Сұлтеке, осы сұхбатта менің сұрақтарымнан басқа тағы да қандай мәселенің қозғалғанын қалар едіңіз?
Сұлтанхан Аққұлұлы: Тағы бір қосар идеям бар. Мысалы, бізде жаппай қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарын еске алуды 31 мамырға белгіледік.
Менің түсінігім бойынша, біз 1928–1933 жылғы қасақана қолдан жасалған ашаршылық құрбандарын еске алуды 31 мамырға қалдырып, жаппай қуғын-сүргін құрбандарын еске алуды 27 қыркүйекке көшірсек. Өйткені 1937 жылдың 27 қыркүйек күні ұлттық Алаш республикасының тұңғыш президенті Әлихан Бөкейхан мен Кеңестік Халық комиссарлар төрағасы болған, қазіргі тілмен айтқанда, премьер-министр Нығмет Нұрмақұлын, яғни Қазақ Ұлттық Республикасының бірінші басшыларын бір күнде ату жазасына кесіп, оны қолма-қол жүзеге асырып, екеуінің де сүйектерін «Дон» зиратында өртеп, күлін бір шұңқырға төге салған. Ол «НКВД»-ның іс қағаздарында «нөмірі бірінші шұңқыр» деп аталған екен. Міне, осы күнді – 27 қыркүйекті – Жаппай қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні деп атасақ, Алаш құрбандары әруақтарына ұлт тарапынан көрсетілген үлкен құрмет болар еді. Айтарым осы.
«Дат» газеті
