Қазақстан үкіметі жыл сайын түрме жүйесін ұстауға жүздеген миллиард теңге жұмсайды. Бұл – сотталғандардың тамағы мен киімі ғана емес, сонымен қатар қызметкерлердің жалақысы, формасы, бейнебақылау жүйелері, тікенекті сымдар, техникалық жабдықтар, тіпті қызметтік иттерге арналған жемге дейінгі барлық шығындарды қамтиды.
Алайда нақты шығындар мен ресми бюджет арасындағы айырмашылық күрт жоғары: Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті (ҚАЖК) мемлекеттен бөлінген қаражаттан 60 миллиард теңгеге артық жұмсайды. Сонымен қатар, түрмелердегі адам саны өсіп, жүйе қалыпты жұмыс істеуге қауқарсыз болып отыр. Колонияларда антисанитарлық жағдайлар, азаптау мен зорлық-зомбылық жиілеп кеткен.
Бұл материалда біз Қазақстандағы түрме жүйесінің барлық қырын ашып көрсетеміз: қаржы, жағдай, бақылау және реформалар мәселелерін толықтай зерттейміз.
Сотталған адамның күнделікті «чек-листі»
ҚАЖК мәліметі бойынша, 2025 жылы Қазақстандағы бір сотталғанды күніне 2 900 теңгеге тікелей қамтамасыз ету көзделген. Бұл қаражатқа келесідей заттар мен қызметтер кіреді:
— Тамақтану: Күніне 3 рет. Мәзірде сүт ботқалары, сорпа, ет және балық тағамдары, жеміс-жидектер мен сусындар бар. 2022 жылдан бастап рационға күн сайын 50 мг аскорбин қышқылы қосылған.
— Гигиена құралдары: дәретхана қағазы, сабын, жуғыш заттар, әйелдерге арналған гигиеналық бұйымдар.
— Киім-кешек: маусымға, климатқа және жынысқа қарай киім мен аяқ киім. Қосымша өз есебінен рұқсат етілген киім-кешек сатып алуға болады.
— Тұрғын үй жағдайы: ҚАЖ кодексінің 115-бабына сәйкес, әр ер адамға – кемінде 2 м², әйелдерге – 3 м², кәмелетке толмағандарға – 3,5 м² алаң бөлінуі тиіс. Әр сотталғанға төсек орын мен төсек жабдықтары беріледі. Арнайы топтар үшін (жүкті әйелдер, аналар, мүгедектер, жасөспірімдер) ерекше жағдай қарастырылған.
— Медициналық көмек: түрмелерде дәрігерлік кабинеттер мен емханалар жұмыс істейді. Міндетті тексерулер өткізіледі, ауыр сырқат жағдайында ауруханаға жөнелтіледі.
— Коммуналдық қызметтер: су, жарық, жылу.
Бұл тізім – адам құқығы мен халықаралық стандарттарға сәйкес келетін ең төменгі қажеттіліктер. Алайда, тәжірибе көрсеткендей, бұл қажеттіліктер жиі орындалмайды.
Жалпы шығын: күніне 9 389 теңге
ҚАЖК дерегі бойынша, 2025 жылы бір сотталғанды жалпы қамтамасыз етуге кеткен күндік шығын 9 389 теңге. Бұл сома тікелей шығындармен қатар:
— Қызметкерлердің жалақысы
— Қауіпсіздік пен күзет қызметі
— Колонияны күтіп-ұстау
— Канцеляриялық және техникалық құралдар
— Бейнебақылау, байланыс және желілік жүйелер
— Жөндеу жұмыстары мен тасымал баптарын қамтиды.
2024 жылы бұл көрсеткіш 7 500 теңге болған. Бір жыл ішінде 25%-ға артты.
Түрмелерге нақты қанша ақша кетеді?
2025 жылғы ресми дерек бойынша, Қазақстанда 78 түзету мекемесі бар. Онда 40 021 адам қамауда отыр. Оның ішінде 3 468 әйел және 70 жасөспірім бар.
Қарапайым есептеулер арқылы шығынды есептейміз:
— Тікелей шығын: 40 021 × 2 900 = 116 миллион теңге/күн
— Жалпы шығын: 40 021 × 9 389 = 375,7 миллион теңге/күн
Жылдық есеп:
— Тікелей: 116 млн × 365 = 42,3 миллиард теңге/жыл
— Жалпы: 375,7 млн × 365 = 137,1 миллиард теңге/жыл
Яғни, тек қызметкерлер мен инфрақұрылымға – 94,7 миллиард теңге жұмсалады.
Бюджет пен нақты шығын арасындағы айырма
2025 жылғы республикалық бюджет бойынша, Ішкі істер министрлігіне 399 миллиард теңге, оның ішінде ҚАЖК-ға – 74,6 миллиард теңге бөлінген.
Алайда нақты есеп бойынша, ҚАЖК 137,1 миллиард теңге жұмсамақ. Яғни, 62,4 миллиард теңге артық шығын бар.
Бұл сұрақ туғызады:
— Бюджетті ҚАЖК қалай қалыптастырады?
— Артық 62,4 млрд теңге қайдан алынады?
— Бұл айырманы бақылау органдары біле ме?
Мемлекеттік сатып алулар: неге қанша кетеді?
ҚАЖК-ның шығын құрылымы мемлекеттік сатып алулар порталында ашық көрінеді.
Орташа бағалар:
— Бейнебақылау: 3–19 млн теңге (40 000 камера орнатылған)
— Байланысты басу құрылғылары: 1–3 млн теңге/жыл
— Тікенекті сым (егоза): 1,4–1,6 млн теңге (1 метр – 1 400 тг)
— ДНҚ жинау жиынтықтары: 1,4–1,7 млн теңге (1 жиынтық – 3 500–4 740 тг)
— Форма мен жабдықтар: 2–7 млн теңге (костюм – 49 000 тг, аяқ киім – 32 500 тг)
— Қызметтік иттерге жем: 1 000 кг – 1,3 млн тг; 298 кг – 2,8 млн тг
Сондай-ақ, гигиеналық заттар, киімдер, іш киім, жатын жабдықтары жыл сайын он миллиондап сатып алынады.
Түрмелердегі адам саны және жүйенің күйі
2024 жылы – 29 673 адам, 2025 жылы – 40 021 адам. Яғни, бір жылда +10 348 адам.
Сотталғандардың артуы жүйеге қосымша қысым түсірді. Қоғамдық бақылау комиссиясы мәліметінше, колонияларда 2,5 м² норма жиі сақталмайды. Медициналық көмек те қиындықпен көрсетіледі. Денсаулық сақтау министрлігі бұл функцияны алғаннан кейін, ем алу мен ауруханаға жіберу күрделене түсті.
Амнистия: әйелдер мен есірткі қылмысы үшін
ІІМ мен Мәжіліс 2025 жылы 2 000-нан астам әйелді амнистиялауды ұсынды. Оның ішінде:
— 5 055 әйел – жаза мерзімін қысқарту
— 1 220 – орташа және шағын ауырлықтағы қылмыстар үшін босату
— 3 910 – мүліктік талаптармен жаза жеңілдету
— Әлеуметтік жағынан осал топтарға: мүгедек, 60+, жүкті, бала бағушы әйелдер
Есеп бойынша, бұл күніне 5,8 млн теңге, жылына 2,1 млрд теңге үнемдеуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, есірткі тасымалына қатысты заң жұмсарып, 1 200 адам шартты түрде босатылуы мүмкін.
Азаптау мен қысым: жүйелік проблема
Көптеген резонансты істер:
— Атбасар: 12 қызметкер азаптауға айыпталған. Барлығы сотта ақталған. Қоғамда резонанс тудырды.
— Жезқазған: 11 қызметкер сотталған. Тұтқын ауыр жарақат алған.
— Қарағанды (№62): тергеу жүріп жатыр, прокуратура арыздарды растады.
— Шымкент: туыстар түрмені «шабуылдап», зорлық-зомбылықты тоқтатуды талап етті.
— Орал: 4 қызметкер сотталған, резеңке таяқ қолданғаны анықталған.
— Ақтөбе: бейнежазбада антисанитарлық жағдай, суық, жәндіктер көрсетілді.
Сарапшылар не дейді?
Адвокат Айман Умарова:
«ҚАЖ жүйесі – кеңестік сарқыншақ. Ол адамды түзеу емес, қорлау үшін құрылған. Заң бар, бірақ соттар оны өз қалауы бойынша қолданады. Қайта әлеуметтендіру жоқ. Қылмыстық иерархия қалыптасқан. Жағдай жүйелі түрде нашарлайды.» Оның айтуынша, реформалар:
— Заңнаманы халықаралық стандарттарға сай ету
— Соттардың еркіне негізделген шешімдерді тоқтату
— ҚАЖК ұсынымдарын міндетті ету болуы тиіс.
Қорытынды
Қазақстандағы түрме жүйесі – көзге көрінбейтін, бірақ миллиардтаған қаржы жұмсалатын құрылым. Жүйе адам құқығын сақтауға емес, оны бұзуға негізделген. Азаптау, зорлық, ашық емес бюджет, шектен тыс жүктеме – бұл реформаға дейінгі ахуал.
Егер түбегейлі өзгеріс болмаса, түрмелер түзету орны емес, жазалау, қысым және екінші рет қылмысқа итермелеу орталығына айнала береді.
